در سده هشتم هجري يعني در همان سال هائي كه معماران چيره‌دست و ماهر ايراني در بناي كاخ معروف «الحمراء» در اسپانيا مي‌كوشيدند، رامشگران چيني براي «ابن بطوطه» جهانگرد مراكشي غزل سعدي را مي‌خواندند.
تا دل به مهرت داده‌ام،در بحر فكر افتاده‌ام
چون در نماز استاده‌ام، گوئي به محراب اندري
در سالهائي كه كتبيه‌هاي مزار را در جاوه و در سنگاپور به فارسي مي‌نوشتند سنگي به سال 823 در مالايا كشف گرديد كه اين غزل سعدي به روي آن نوشته شده بود:

بسيار سالها به سر خاك ما رود كاين آب چشمه آيد و باد صبا رود

ولي بايد گفت كه سابقه فرهنگ و تمدن ايراني در ديگر سرزمين‌ها بسيار فراتر و كهن‌تر و دورتر و وسيع‌تر از اين است. دكتر عليرضا حكمت محقق ايراني در اثر خود تحت عنوان «‎آموزش و پرورش در ايران باستان» به بررسي همه جانبه اين پديده اجتماعي از دوران كوچيدن آريائي‌ها و اقوام آريائي ساكن فلات ايران پراخته و اين پيوندهاي بنيادي فرهنگ و تمدن ايران را مورد بررسي قرار داده است. وي مي‌نويسد:

«… ولي آنچه مسلم است، اقوام آريائي ساكن ايراني زمين، در آغاز به زبان ها و گويش هائي كه كم و بيش با هم تشابه و نزديكي داشته و همگي از يك ريشه آريائي «هند و اروپائي» سرچشمه مي‌گرفته گفتگو مي‌كرده‌اند.

از اهم زبان ها و گويش هاي معلوم آن دوران مي‌توان زبان هاي: اورارتي، سكايي، سكاتي، استي، سغدي، سومري، مادي، الاني و همچنين بلخي، مروزي، سكزي، خوارزمي، پاميري، هراتي و… را نام برد، كه هر يك روزگاري زبان متداول اقوام آريائي به همين نام بوده است و بيشتر آنها بتدريج در اثر حوادث زمان و علل نامعلوم از ميان رفته و فقط واژه‌هايي چند از بعضي از آنها بجا مانده است و تعدادي در اثر اختلاط بعدي اقوام آريائي و تحولات اجتماعي جاي خود را به زبانهاي مشابه كاملتري داده‌اند.

بعضي نيز مانند «استي» كه يكي از جالبترين نمونه‌هاي زنده زبانهاي باستاني ايران است، موجوديت و فعاليت خود را تا امروز حفظ كرده و در حال حاضر زبان رسمي ملت «است» مي‌باشد. ملت «است» يكي از كهن‌ترين و اصيلترين بازمانده‌هاي اقوام آريايي ايراني و تنها مردماني هستند كه پس از گذشت چند هزار سال كليه سنتها و آداب و رسوم ايران باستان را حفظ كرده و تا به امروز به زبان ايران باستان گفتگو مي‌كنند. سرزمن ملت «است» به صورت دو حكومت خودمختار «است شمالي» و «است جنوب» در خاك روسيه در ناحيه قفقاز واقع است. «است ها» خود را «ايرون» زبان و خود را «ايروني» و سرزمين خود را «ايرستان» يعني سرزمين «ايرها» يا «ايراني ها» مي‌نامند.

در زبان روسي علاوه بر واژه‌هاي متداول معاصر فارسي تعداد زيادي واژه‌هاي ايراني باستان و پهلوي و مادي وجود دارد كه نشان دهنده ارتباط فرهنگ و تمدن ايراني در آن سرزمين از دير ايام است. زبان روسي كه يكي از مهمترين و عملي‌ترين شاخته‌هاي زبان اسلاو است با دارا بودن چنين واژه‌هائي خود نمونه گويا از اين ارتباط فرهنگي است. در جدولي كه آمده است براي نمونه تعدادي واژه‌هاي مشابه و مشترك زبان ايران باستان در زبان روسي را نقل مي‌شود كه هم ريشه بودن آنها با بخوبي آشكار مي‌سازد.

علاوه بر واژه‌هاي قديمي و ريشه‌اي زبان ايران باستان در زبان روسي، به يك سري واژه‌هاي متداول فارسي معاصر برخورد مي‌نمائيم كه كوچ كردن اين واژه‌ها سرنوشتي بجز آن دارند. شكي نيست كه مراودات و رفت‌وآمدها و مناسبات تجاري و بازرگاني و فرهنگي و دادوستد بين بازرگانان محلي بين ايران و روسيه از نظر زبان و نفوذ واژه‌ها تاثير متقابل داشته و همان‌طوري كه بعضي واژه‌هاي روسي مانند «سماور» وارد زبان فارسي شده است، متقابلاً واژه‌هاي فارسي مانند انبار، بازار و پولاد نيز وارد زبان روسي شده است.

از جمله كشورهاي جهان كه زبان و فرهنگ فارسي در آن داراي تاثير متقابل بوده كشور روسيه است. واژه‌هاي فارسي در زبان روسي و در نظم و نثر و فولكور آن ديار وجود دارد بطور مثال واژه فارسي كاروان است كه در ادبيات روسي كاربرد داشته و الكساندر پوشكين در اشعار خود از اين واژه فارسي استفاده نموده است.

آقاي ابوالفضل آزموده مترجم و نويسنده ايراني كه در اين زمينه تحقيق كرده توانست بيش از 55 واژه فارسي و 52 واژه عربي متداول در زبان فارسي به دست آورد كه در زبان روسي به كار رفته و مي رود و بايد گفت بيش از 80 درصد فارسي و يا عربي بودن واژه‌هاي جمع‌آوري شده توسط وي مورد تاييد فرهنگستان علوم اتحاد شوروي (سابق) بوده و گواه اين امر لغتنامه منتشره از طرف اين فرهنگستان تحت عنوان «فرهنگ لغات خارجي در زبان روسي» ‌است.

از جمله واژه‌هاي فارسي مزبور مي‌توان به موارد زير اشاره كرد:

انبار، انبه، انجير، بازار، بخشش، پادشاه، پارچه (به معني پارچه زربفت ابريشمي)، پري، پولاد، تخت، چادر، چايخانه، خاكي، خديو، خرما، دربار، درويش، ديوان، رخ (در شطرنج)، زرنا (سرنا)، سختيان (تيماج)، سپاهي، سردار،‌ سرمه، شاه، شطرنج، شغال، شفتالو (نوع خشك شده هلو و شفتالو)، قليان، فرمان، وزير (شطرنج)، فيروزه، كاروان، كاروانسراي، كافور، كنجد، لاجورد، مات (در شطرنج)، مات (كدر- تار)، متخال، مشك، ميرزا، نارگيله (نوعي قليان)، نماز، نشادر و غيره.

در اينجا بايد خاطر نشان ساخت؛ هستند واژه‌هاي فارسي كه به زبان روسي رفته و سپس از روسي وارد زبان فارسي شده‌اند كه بعضي از آنها را به غلط روسي مي‌دانند، در حالي كه در اصل اين واژه‌ها فارسي هستند، مانند چمدان كه در واقع «جامه‌دان» بوده است.

لغات عربي مورد استعمال در زبان فارسي معاصر كه در زبان روسي به كار رفته و مي‌رود عبارت است از: الجبر، الكل، امانت، امير، اميرالبحر، السمت، بقالي، حشيش، حنا، حراج، خلافت، خليفه، سعيد، سماق، صاحب، صندوق، عادات، فقير، كاليوم (پتاسيم)، كيف(به معني خواب بعد از ناهار)، مثقال(معادل 4/64 گرم وزن ايراني)، مجلس، مدرسه، موذن، مريد، مسجد، مفتي، مكتب، ملا، مناره، نائب، وادي، وقف، هجرت، تعرفه و غيره…

واژه‌هاي فارسي نه تنها در زبان روسي، همان‌طوري كه قبلاً اشاره شد، بلكه در ديگر زبانهاي هندواروپائي نيز يافت مي‌شود كه جا دارد جمع‌آوري شوند و كاربرد آنها مشخص گردد. بطور مثال در زبان اوكرائيني نيز از گروه زبانهاي اسلاو است، به واژه‌هاي فارسي مثل ميدان، انبار و صندوق ديده مي‌شود.
برخي كلمات فارسي باستان كه امروزه در زبان روسي بكار مي‌رود

◄ آيا مي‌دانستيد برخي‌ها واژه‌هاي زير را که همگي فرانسوي هستند فارسي مي‌دانند؟

آسانسور، آلياژ، آمپول، املت، باسن، بتون، بليت، بيسکويت، پاکت، پالتو، پريز، پلاک، پماد، پوتين، پودر، پوره، پونز، پيک نيک، تابلو، تراس، تراخم، نمبر، تيراژ، تور، تيپ، خاويار، دکتر، دليجان، دوجين، دوش، دبپلم، ديکته، رژ، رژيم، رفوزه، رگل، رله، روبان، زيگزاگ، ژن، ساردين، سالاد، سانسور، سراميک، سرنگ، سرويس، سري، سزارين، سوس، سلول، سمينار، سودا، سوسيس، سيلو، سن، سنا، سنديکا، سيفون، سيمان، شانس، شوسه، شوفاژ، شيک، شيمي، صابون، فاميل، فر، فلاسک، فلش، فيله، فيبر، فيش، فيلسوف، فيوز، کائوچو، کابل، کادر، کادو، کارت، کارتن، کافه، کاميون، کاموا، کپسول، کت، کتلت، کراوات، کرست، کلاس، کلوب، کليشه، کمپ، کمپرس، کمپوت، کمد، کميته، کنتور، کنسرو، کنسول، کنکور، کنگره، کودتا، کوپن، کوپه، کوسن، گاراژ، گارد، گاز، گارسون، گريس، گيشه، گيومه، لاستيک، لامپ، ليسانس، ليست، ليموناد، مات، مارش، ماساژ، ماسک، مبل، مغازه، موکت، مامان، ماتيک، ماشين، مانتو، مايو، مبل، متر، مدال، مرسي، موزائيک، موزه، مين، مينياتور، نفت، نمره، واريس، وازلين، وافور، واگن، ويترين، ويرگول، هاشور، هال، هالتر، هورا و بسياري از واژه‌هاي ديگر.



◄ آيا مي‌دانستيد که بسياري از واژه‌هاي عربي در زبان فارسي در واقع عربي نيستند و اعراب آن‌ها را به معنايي که خود مي‌دانند در نمي‌يابند؟ اين واژه‌ها را ساختگي (جعلي) مي‌نامند و بيشترشان ساختة ترکان عثماني است. از آن زمره‌اند:

ابتدايي (عرب مي‌گويد: بدائي)، انقلاب (عرب مي‌گويد: ثوره)، تجاوز (اعتداء)، توليد (انتاج)، تمدن (مدنيه)، جامعه (مجتمع)، جمعيت (سکان)، خجالت (حيا)، دخالت (مداخله)، مثبت (وضعي)، مسري (ساري)، مصرف (استهلاک)، مذاکره (مفاوضه)، ملت (شَعَب)، ملي (قومي)، مليت (الجنسيه) و بسياري از واژه‌هاي ديگر.


◄ بسياري از واژه‌هاي عربي در زبان فارسي را نيز اعراب در زبان خود به معني ديگري مي‌فهمند، از آن زمره‌اند:

رقيب (عرب مي‌فهمد: نگهبان)، شمايل (عرب مي‌فهمد: طبع‌ها)، غرور (فريفتن)، لحيم (پرگوشت)، نفر (مردم)، وجه (چهره) و بسياري از واژه‌هاي ديگر.

◄ آيا مي‌دانستيد که ما بسياري از واژه‌هاي فارسي‌مان را به عربي و يا به فرنگي واگويي (تلفظ) مي‌کنيم؟ اين واژه‌هاي فارسي را يا اعراب از ما گرفته و عربي (معرب) کرده‌اند و دوباره به ما پس داده‌اند و يا از زبان‌هاي فرنگي، که اين واژها را به طريقي از خود ما گرفته‌اند، دوباره به ما داده‌اند و از آن زمره‌اند:



از عربي:

فارسي (که پارسي بوده است)، خندق (که کندک بوده است)، دهقان (دهگان)، سُماق (سماک)، صندل (چندل)، فيل (پيل)، شطرنج (شتررنگ)، غربال (گربال)، ياقوت (ياکند)، طاس (تاس)، طراز (تراز)، نارنجي (نارنگي)، سفيد (سپيد)، قلعه (کلات)، خنجر (خون گر)، صليب (چليپا) و بسياري از واژه‌هاي ديگر.

از روسي:

استکان: اين واژه در اصل همان «دوستگاني» فارسي است که در فارسي قديم به معناي جام شراب بزرگ و يا نوشيدن شراب از يك جام به افتخار دوست بوده است که از سدة ١۶ ميلادي از راه زبان‌ تركي وارد زبان روسي شده و به شكل استكان درآمده است و اکنون در واژه‌نامه‌هاي فارسي آن را وام‌واژه‌اي روسي مي‌دانند.

سارافون: اين واژه در اصل «سراپا» ي فارسي بوده است كه از راه زبان تركي وارد زبان روسي شده و واگويي آن عوض شده است. اکنون سارافون به نوعي جامة ملي زنانة روسي گفته مي‌شود كه بلند و بدون آستين است.

پيژامه: همان « پاي‌جامه» فارسي است که اکنون در زبان‌هاي انگليسي، آلماني، فرانسوي و روسي pyjama نوشته شده و به کار مي‌رود و آن‌ها مدعي وام دادن آن به ما هستند.

واژه‌هاي فراواني در زبان‌هاي عربي، ترکي، روسي، انگليسي، فرانسوي و آلماني نيز فارسي است و بسياري از فارسي زبانان آن را نمي‌دانند. از آن جمله‌اند:

کيوسک که از کوشک فارسي به معني ساختمان بلند گرفته شده است و در تقريباً همة زبان‌هاي اروپايي هست.

شغال که در روسي shakal، در فرانسوي chakal، در انگليسي jackal و در آلمانيSchakal نوشته مي‌شود.

کاروان که در روسي karavan، در فرانسوي caravane، در انگليسي caravan و در آلماني Karawane نوشته مي‌شود.

کاروانسرا که در روسي karvansarai، در فرانسوي caravanserail، در انگليسي caravanserai و در آلمانيkarawanserei نوشته مي‌شود.

پرديس به معني بهشت که در فرانسوي paradis، در انگليسي paradise و در آلماني Paradies نوشته مي‌شود.

مشک که در فرانسوي musc، در انگليسي musk و در آلماني Moschus نوشته مي‌شود.

شربت که در فرانسوي sorbet، در انگليسي sherbet و در آلماني Sorbet نوشته مي‌شود.

بخشش که در انگليسي baksheesh و در آلماني Bakschisch نوشته مي‌شود و در اين زبان‌ها معني رشوه هم مي‌دهد.

لشکر که در فرانسوي و انگليسي lascar نوشته مي‌شود و در اين زبان‌ها به معني ملوان هندي نيز هست.

خاکي به معني رنگ خاکي که در زبان‌هاي انگليسي و آلماني khaki نوشته مي‌شود.

کيميا به معني علم شيمي که در فرانسوي، در انگليسي و در آلماني نوشته مي‌شود.

ستاره که در فرانسوي astre در انگليسي star و در آلماني Stern نوشته مي‌شود. Esther نيز که نام زن در اين کشورهاست به همان معني ستاره است.

برخي ديگر از نام‌هاي زنان در اين کشور‌ها نيز فارسي است، مانند:

Roxane که از واژة فارسي رخشان به معني درخشنده است و در فارسي نيز به همين معني براي نام زنان روشنک وجود دارد.
Jasmine که از واژة فارسي ياسمن و نام گلي است.
Lila که از واژة فارسي لِيلاک به معني ياس بنفش رنگ است.
Ava که از واژة فارسي آوا به معني صدا يا آب است. مانند آوا گاردنر.

واژه‌هاي فارسي موجود در زبان‌هاي عربي، ترکي و روسي را به دليل فراواني جداگانه خواهيم آورد.


◄ آيا مي‌دانستيد که اين عادت امروز ايرانيان که در جملات نهي‌کنندة خود «ن» نفي را به جاي «م» نهي به کار مي‌برند از ديدگاه دستور زبان فارسي نادرست است؟

امروز ايرانيان هنگامي که مي‌خواهند کسي را از کاري نهي کنند، به جاي آن که مثلا بگويند: مکن! يا مگو! (يعني به جاي کاربرد م نهي) به نادرستي مي‌گويند: نکن! يا نگو! (يعني ن نفي را به جاي م نهي به کار مي‌برند).

در فارسي، درست آن است که براي نهي کردن از چيزي، از م نهي استفاده شود، يعني مثلاً بايد گفت: مترس!، ميازار!، مده!، مبادا! (نه نترس!، نيازار!، نده!، نبادا!) و تنها براي نفي کردن (يعني منفي کردن فعلي) ن نفي به کار رود، مانند: من گفتة او را باور نمي‌کنم، چند روزي است که رامين را نديده‌ام. او در اين باره چيزي نگفت.


◄ آيا مي‌دانستيد که اصل و نسب برخي از واژه‌ها و عبارات مصطلح در زبان فارسي در واژ‌ه‌ها عبارتي از يک زبان بيگانه قرار دارد و شکل دگرگون شدة آن وارد زبان عامة ما شده است؟ به نمونه‌هاي زير توجه کنيد:

هشلهف: مردم براي بيان اين نظر که واگفت (تلفظ) برخي از واژه‌ها يا عبارات از يک زبان بيگانه تا چه اندازه مي‌تواند نازيبا و نچسب باشد، جملة انگليسي I shall have (به معني من خواهم داشت) را به مسخره هشلهف خوانده‌اند تا بگويند ببينيد واگويي اين عبارت چقدر نامطبوع است! و اکنون ديگر اين واژة مسخره آميز را براي هر واژة عبارت نچسب و نامفهوم ديگر نيز (چه فارسي و چه بيگانه) به کار مي‌برند.

چُسان فُسان: از واژة روسي Cossani Fossani به معني آرايش شده و شيک پوشيده گرفته شده است.

زِ پرتي: واژة روسي Zeperti به معني زتداني است و استفاده از آن يادگار زمان قزاق‌هاي روسي در ايران است در آن دوران هرگاه سربازي به زندان مي‌افتاد ديگران مي‌گفتند يارو زپرتي شد و اين واژه کم کم اين معني را به خود گرفت که کار و بار کسي خراب شده و اوضاعش ديگر به هم ريخته است.

شِر و وِر: از واژة فرانسوي Charivari به معني همهمه، هياهو و سرو صدا گرفته شده است.

فاستوني: پارچه اي است که نخستين بار در شهر باستون Boston در امريکا بافته شده است و بوستوني مي‌گفته‌اند.

اسکناس: از واژة روسي Assignatsia که خود از واژة فرانسوي Assignat به معني برگة داراي ضمانت گرفته شده است.

فکسني: از واژة روسي Fkussni به معني بامزه گرفته شده است و به کنايه و واژگونه به معني بيخود و مزخرف به کار برده شده است.

لگوري (دگوري هم مي‌گويند): يادگار سربازخانه‌هاي ايران در دوران تصدي سوئدي‌ها است که به زبان آلماني به فاحشة کم‌بها يا فاحشة نظامي مي‌گفتند: Lagerhure.

نخاله: يادگار سربازخانه‌هاي قزاق‌هاي روسي در ايران است که به زبان روسي به آدم بي ادب و گستاخ مي‌گفتند Nakhal و مردم از آن براي اشاره به چيز اسقاط و به درد نخور هم استفاده کرده‌اند.

زبان مجموعه‌اي از نشانه‌ها و دلالتهاي وصفي است كه از روي قصد ميان افراد بشر براي القاي انديشه يا فرماني يا خبري از ذهني به ذهن ديگر به كار برود (دكتر خانلري, تاريخ زبان فارسي).
نوع ديگر از وسايل ارتباط ذهني ميان افراد بشر يا خط يا نوشتن است كه نخست صورتنگاري بوده مانند هيروگليف مصري كه براي نشان دادن چيزي تصوير آن را مىكشيده‌اند و سپس آن را ساده كرده و به نشانه‌اي وضعي تبديل كرده‌اند مانند خط چيني و خط ابتدايي سومري. سومري‌ها نگارش تصويري را هفت هزار سال پيش پديدآوردند. مصريان آن را در پنج هزار سال پيش به كار بردند. پس از خط تصويري, خط هجايي(syllabic) ساخته شد, مانند خط ميخي كه سومري‌ها در پنج هزار سال پيش اختراع كردند, و آكديها آن را بهبود دادند و ديگران آن را براي زبان خودشان اقتباس كردند, مانند اقوام هيتي و ايلام و ماد و پارس.
مشتق از خط هجايي مصري, كه به دنبال خط تصويريشان پديد آمد, ميتوان از خطهاي آرامي و به دنبال آن خط عبري و عربي و فينيقي نام برد. البته خط چيني كه امروزه در خاور دور به كار مىرود نيز از زمره خطهاي تصويري است كه سپس به خط هجايي تبديل شده است, اما هيچ رابطه‌اي با خطهاي خاور ميانه نداشته و از هم مشتق نشده‌اند.

فينقى ها خط هجايي را كه از آراميها برداشت كرده بودند تكميل و به خط الفبايي نزديك كردند. يونانى ها آن را گرفته و خط الفبايي را, كه هر حرف معرف صدايي است, به وجود آوردند. بنابرا اين ميتوان گفت كه خط الفبايي, كه امروزه در بخش بزرگي از دنيا به كار برده مىشود, اختراع يونانيهاست.
روي هم رفته, خطهاي آلفابتيك بر دو گونه‌اند: يكي خطي كه حروف مصوت آن نشانه‌هاي جدا دارد مانند خط يوناني و لاتين و ديگري خطي كه مصوت‌هاي آن با نشانه‌هايي مشخص مىشود مانند خط عبري و عربي. تفاوت اين دو خط در اين است كه آوردن حرف مصوت در خطهاي يوناني و لاتين الزامي است اما در خطهاي عربي و عبري اختياري است. آوردن مصوت‌ها در دو خط عبري و عربي تنها در كتاب مقّدس و قرآن اجباري است اما در ديگر نشريات اختياري است.

خط فارسي باستان
ايرانيها هرگز خطي از خود نداشته‌اند و در تمام تاريخ خود خطهاي ديگران را گرفته و ساده كرده و براي زبان خودشان سازگار كرده‌اند. از پيش از دوران مادها و از زمان فرمانروايي آنها هيچ نوشته‌اي برجا نمانده است, و در دوران نخستين هخامنشيان گزارشها و اسناد درباري و حكومتي را به زبان آرامي و عيلامي و به خط ميخي مينوشتند و به زبان پارسي باستان ميخواندند. ايرانيها در زمان هخامنشيان كم كم خط ميخي را كه سومري‌ها ساخته بودند از آكديها و بابليها اختيار كردند و براي زبان پارسي باستان ساده و سازگار كردند و تا دوران ساسانيان همين خط ميخي به كار برده مىشد.

مفصلترين و مهمترين نوشته‌هاي پارسي ايران باستان از داريوش يكم است كه بيشتر همراه دو متن بابلي و عيلامي است. از دوران پيش از او تنها پنج سنگ نوشته كوتاه به دست آمده است كه دو تاي آن از كورش دوم, نخستين پادشاه هخامنشي, است. همه اين سنگ نوشته‌ها به خط ميخي است. پس از آن سنگ نوشته‌هاي بسياري از ديگر پادشاهان هخامنشي برجاي مانده كه به خط ميخي است و تا كنون همه آنها خوانده و ترجمه شده است. خط ميخي ايران باستان, چنانكه گفتيم, از خط آكدي گرفته شده و براي زبان فارسي ساده و مناسب كرده‌اند. اين خط داراي 26 حرف است و نشانه‌هايي ويژه نيز براي اعداد دارد.

از زباني كه در دوران اشكانيان به كار ميرفته, دكتر خانلري آن را زبان پهلوانيك خوانده است, نوشته‌اي به دست نيامده مگر چند سكه كه روي آنها به خط يوناني نوشته شده است. چنانكه ميدانيم, اشكانيان پس از انقراض يونانيان بر سركار آمدند و تا چندي خط يوناني به كار ميرفت و روي سكه‌ها نام و لقبهاي شاهان اشكاني به خط يوناني نوشته ميشد اما همسن كه سلطه اين فرمانروايان پا بر جا شد, براي نوشتن اسناد رسمي خط ويژه‌اي به كار گرفته شد كه از خط آرامي ريشه گرفته بود اين خط پهلوي خوانده شد و در دوره ساسانيان با اندك تفاوتي به كار رفت. هيچ سندي در دست نيست تا از روي آن بتوان گفت كه خط آرامي در چه زماني و به دست چه كساني تحول يافته و به خط پهلوي منتهي شده است . اين قدر ميتوان دانست كه اين تحول كار يك يا چند تن نبوده و بتدريج انجام گرفته است. گذشته از انواع خطهايي كه پهلوي خوانده ميشود, براي نوشتن زبانهاي ايراني چند خط ديگر به كار ميرفته كه ظاهراً همه از اصل آرامي مشتق بوده‌اند. از آن جمله بوده است خط مانوي.

ماني از پدر ومادري ايراني به سال 215 ميلادي زاده شد و دين تازه‌اي آورد كه نزديك هزار سال از رايجترين دينهاي جهان بود. دين مانوي در سده‌هاي سوم و چهارم ميلادي در آسياي غربي و اروپاي جنوبي و افريقاي شمالي منتشر شد و كشورهاي گل(فرانسه امروزي) و اسپانيا را نيز فرا گرفت و از سده هفتم ميلادي بود كه در برابر آيين مسيح رو به زوال رفت. از سوي ديگر, دين ماني در سده چهارم ميلادي در شمال شرقي ايران رواج فراوان گرفت و تا پايان سده ششم ميلادي تا چين نفوذ كرد و در سراسر آسياي شرقي گسترش يافت اما, در حدود سده هفتم. در نبرد با آيينهاي مسيحي و اسلام و بودايي يكباره شكست قطعي يافت. خط مانوي درست معلوم نيست از كجا سرچشمه گرفته اما گمان ميرود كه از يك شيوه نگارش خط آرامي مايه گرفته باشد. البته بايد در نظر داشت كه ماني معروف صورتگري هنرمند بوده و در ايجاد تكميل خط مزبور دخالت داشته است .

خط سغدي
اين خط نيز از شيوه نگارش خط آرامي مشتق شده و نيز احتمال ميتوان داد كه اصل خط مزبور همان خط پهلوي كهن باشد. در خط سغدي مانند خط پهلوي, براي مصوت هاي كوتاه نشانه‌‌هاي خاصي وجود ندارد. تنها سه حرف براي واك‌هاي مصوت بلند كه(آ...و...ي...) باشد هست.

خط پهلوي
خط پهلوي در دوران ساسانيان براي نوشتن زبان فارسي آن دوران, كه آن را پارسي ميانه مينامند, از خط آرامي, كه ميتوان آن را مادر همه خطهاي الفبايي دانست, گرفته شده است. اين خط تا سه قرن پس از اسلام در سنگ نوشته‌ها و سكه‌ها و اسناد و معاملات و كتابها و رسالاتي كه به زبان پهلوانيك و پارسيك نوشته ميشد به كار مى رفته است. از اين خط آثار زيادي در سنگ نوشته‌ها و متن‌هاي اداري و ادبي و مذهبي, از جمله نوشته‌هاي ماني و سكه‌هاي ساساني, در دست است. خط پهلوي خطي ناقص بوده كه خواندن آن بسيار مشكل بوده و هست.
در اواخر دوران ساسانيان, موبدان زرتشتي بر پايه خط پهلوي, خطي ساختند كه در دقت و همآهنگي صوت با حرف يكي از بهترين الفباهاي جهان است. اين خط داراي 47 حرف كه هر حرف نشانه يكي از اصوات زبان پارسي زمان خودش بوده است. اختراع اين خط براي نوشتن اوستا بود كه كتاب ديني رزدشتيان است و به همين مناسبت آن را خط اوستايي مينامند.

زباني هم به نام زبان اوستايي بوده اما روشن نيست كه مردم كدام يك از سرزمين بسيار گسترده ايران آن روز به اين زبان گفت‌وگو ميكرده‌اند. برخي از زبانشناسان آن را زبان مردم دوران اشكانيان كه مقرشان در شمال شرق ايران بوده ميدانند و آن يكي از گويش‌‌هاي پارس باستان ميشناسند, كه به زبان دوران هخامنشيان نزديك بوده است.

خط فارسي دري
در طي تاريخ درازمدت كشور ايران, يك زبان رسمي اداري بوده كه بر گويشهاي گوناگون محلي غلبه داشته است؛ به سخن ديگر: هميشه در ايران يك زبان دري(درباري,ديوان) در كار بوده كه زبان دري پس از اسلام آخرين مرحله تكامل و تحول آن است. اين زبان, به اتفاق همه گويشهاي ديگر ايراني رسميت يافت و در امور اداري و ادبي به كار رفت.
درست نميدانيم كه از چه تاريخي ايرانيان خط عربي را براي نوشتن زبان خود به كار برده‌اند. زيرا كهنترين متن تاريخ دار فارسي به خط عربي از قرن پنجم هجري است اما مسلم است كه مدتها پيش از آن خط مشترك عربي و فارسي براي نوشتن نامه‌ها و اسناد دولتي در ايران رايج بوده است. مدركها و سندهايي نيز در دست است كه نشان ميدهد مردم فارسي زبان در سده‌هاي نخستين اسلامي به خطهاي ديگر نيز مينوشته‌اند اين خطها كه بيشتر نزد اقليتها ايران به كار ميرفته عبارت بود, از : عبري, مانوي, و پهلوي.

چنانكه مى دانيم خط عربي داراي 28 حرف صامت است كه هريك نشان يك صداست و چند علامت براي زير و زِبَر و پيش و تنوين و تشديد و آي مدي دارد, كه اگر مصوتها را هم به آنها بيفزاييم 35 حرف مىشود. ايراني‌‌ها براي نوشتن فارسي امروزي چهار حرف براي صداهايي كه در عربي نيست به خط عربي افزوده‌اند كه عبارت است از (پ), (چ), (ژ),و (گ). و نيز ميدانيم كه در زبان عربي صداهايي دارند مانند (ص) و (ض) و (ط) و (ظ) و (ح) كه در فارسي نيست اما آنها را در الفباي فارسي به كار ميبرند زيرا براي نوشتن واژه‌هاي بسياري از عربي به زبان فارسي وارد شده نگه داشته شده‌اند همزه نيز كه از عربي آمده در زبان فارسي به كار ميرود. در زبان فارسي(و) و (ي), اگر در ميان يا پايان كلمه باشد, از حروف مصوت به شمار مى آيد مصوت‌هاي فارسي كه نوشتن آنها اختياري است عباتند از: (زِبَر) و (زير) و (پيش) و يك(او) ممتد نيز داريم كه با (واو) نوشته مىشود مانند: درو, مو, جو. بنا بر آنچه گفته شد, براي نوشتن زبان فارسي دري كه امروز به آن گفت و گو مى شود 32 حرف و چهار نشانه مصوت به كار ميرود در حالي كه خود اين زبان بيش 24 صدا وجود ندارد.